САЛАФИЛІК ДҮНИЕТАНЫМЫНДА ТАУХИД СЕНІМІ ЖӘНЕ ТӘКФІРШІЛДІК
Ақида тақырыптары арасында Тәңір түсінігі немесе Таухид сенімі ең әуелгі болғандардан саналады. Уаххабилік бойынша Таухид сенімі жүйенің мәні болып табылады.
Мухаммед ибн Абдулуаххаб бойынша Таухид, Хз. Пайғамбардың айтқан ең үлкен парыздардан саналады. Намаздан, оразадан және зекеттен де үлкен. Хз. Пайғамбардың айтқан парыздардан біреуін мойындамаған қалай кәпір болса, бүкіл пайғамбарлардың жолы болған Таухидты мойындамаған да дәл сол секілді кәпір болады. Сондықтан Ибн Абдулуаххаб, Таухид түсінігін түрлі аят пен хадистермен дәлелдеуде және үшке бөлуде. Әсіресе Ибн Таймияның жолын қуып бұл үш мәселенің бір-бірін толықтырып отыратын элементтер болғанын алға тартады.
Ибн Абдулуаххабтың таухид түсінігінің бірінші баспалдағын Таухидул Асма уа Сыфат, яғни есім мен сипаттарда Алланы бір деп мойындау. Алла өзін Құранда, Пайғамбар да хадистерде оны қалай сипаттаса, бұл сипат пен есімдері тәуил мен ұқсатпастан қабылдау керек. Яғни лафыздары захири мағынасын ауыстырмастан және белгілі бір формаға салмай түсіну керек. Бұл пікір һәм мухкам һәм муташабих аяттар үшін қолданылады.
Екіншісі Таухид Рубубият. Бұл жаратуда Алланың тек болмыс болғанын қабылдау. Ибн Абдулуаххабтың ойынша рубубият ең мәшхүр мағынасымен Раббының әрекеті, яғни Алланың әрекеттерінде бір болғанына сену. Оның ойынша бұл түсінік Таухидтің пайда болуы үшін тек қана бұл жетпейді, өйткені надан арабтар да осыған сенген болатын. Сондықтан ғибадатта да таухидке басұру керек.
Үшіншісі Таухид Улухият немесе Таухидул Ибадат. Бұл таухид алғашқы екеуін толықтырушы болып, құлдардың әрекеттерін (амалдарын) ықыласпен Аллаға ғана жасау. Яғни ортағы болмаған Алладан басқасына дұға мен үмітте болмай, басқасынан медет күтпеу, үлкен бір періште мен пайғамбар үшін де құрбандық шалмау керек. Хз. Пайғамбардың дағуатының қысқаша мазмұны да осы. Ибн Абдулуаххабтың ойынша надан халықты Таухид-и Рубубияны қабылдаса да ғибадат таухиді болған Таухид-и Улухиятты орындамаған және сол үшін мушрик болған.
Қайнар көзін бұрынғы Хауариж, Ахли Хадис жақтастары немесе Ибн Таймия секілді ғалымдарда көргеніміз бұл түсініктің мәнін иман мен амалды біртұтас ретінде санау болып табылады. Ең баста Абу Ханифа, әсіресе Имам Матуридиде көргеніміз иман мен амал айырымы мәселесінде терең тартысулар бар. Әсіресе Жамал мен Сыффын сахабаларының жағдайы мәселесіндегі пікір-таластарда Сахаба нәсіліне кәпір немесе мушрик демеу және бұл түсініктің қате екендігін талқыға салу үшін Муржия, Ахли Рай, Ханафи мен Матуриди дәстүрінің жақтастары ғалымдары тарапынан, амал, иманның бір бөлшегі ретінде қабылданбаған және күнәхар мұсылмандардың да Исламның ішінде болғандары айтылған. Салафшы пікірді ұстанған Хадис Тараптары мен Уаххабилер болса, бұл проблеманы, үлкен күнә иелеріне қарсы (ұстанбаса да) шапағат етілетіні теориясымен жеңуге тырысты.
Салафшы Уаххаби түсінігінің Таухидті үшке бөліп тек Құран, Хз.Пайғамбар кезеңі мен Салаф-и Салихин кезеңінде болмаған түсінікті алға тартулары, осындай бір түсініктің жаңадан шыққан формасымен сыналған. Ахмед б. Ханбал бастаған алғашқы кезең ғалымдарында осындай бір жіктеу болмаған. Негізгі хадис қайнар көзі болған Сахихтер, Сунанлар, Муснад және Муғжамларда осындай бір бөлу жоқ. Хз.Пайғамбардың дағуаты, калима-и шахадатты иқрар және пұттарға табынуды тәрк етуден құралған. Таухидтің ең түпкі түсінігі болған Ыхлас сүресінде де осындай бөлушілік орын алмаған. Сондай-ақ бұл үштеу түсінігі Таухид принципіне алып келген ерекше көзқарас себебімен, ең соңғы түскен «Бүгін сіздің дініңізді тамамдадым...» аятының үкіміне теріс келуде және ұқсас аяттарды түсініксіз жағдайға алып келуде.
Салафи түсініктің ең ұнатпаған тәсілі ақылдың қолдануы болып табылады. Бұл көзқарас бойынша кәлам мен фалсафамен айналысу дұрыс емес. Бұның орнына риуаятқа және көнелердің дәстүріне қарау керек. Сондықтан белгілі бір құбылысты негізге алған бір ижтихад түрі болған «истихсанға» басұруы себебімен Абу Ханифа бүгінгі таңда да сынға алынуда, жаңа бір шариғатты алып келуімен айыпталуда. Исламның түпнұсқасын және мәнін сақтаймыз деген мәлімдемесімен кәлам мен фалсафа ғылымдарын харам санаған, ақылды тысқары шығарған және оған құрмет көрсетпеген түсініктің, бір жағынан салафшылық жасауымен, екінші жағынан Салаф-и Салихиннің жолымен жүргендерін айту барынша қиын.
Раисов Бахтияр
Алатау ауданы
"Ер Жәнібек" мешітінің наиб имамы
Жарияланған мақалалар мен шет елдік сайттардан алынған аудармалардың авторлық құқығы Azan.kz сайтына тиесілі.