ҚАЗАҚ ДАЛАСЫНДАҒЫ ИШАНДАР МЕН АХУНДАР

Қазақ жерінде ислам мəдениетінің орнығып дамуына, халық санасында ислам құндылықтарын қалыптастыруға қазақ даласынан шыққан діни қайраткерлер, ишандар мен ахундар үлкен еңбек сіңірген.

Қазақ қоғамында исламды дұрыс бағытта таратып, халықты, ұлтты бір сенімге біріктіруге көмектесіп, елдің ынтымағын, береке бірлігін қалыптастыруда əділ қазылық қызметімен халық санасына ислам құндылықтарын, ислам мəдениетін қалыптастыруға қазақ ахундары мен ишандарының қазақ тарихында алар орны ерекше. Қазақ тарихында ишан, дамоллала, ахун т.б. діни қайраткерлер қазақтың тəуелсіздігін сақтауға  ат салысқаны белгілі.

Қазақ жерінен білім іздеушілер діни білім орталығы Түркістан, Бұхара («Мирараб», Көкелташ т.б. медреселері), Самарқан т.б. медреселерінде жоғары білім алды. Ресей отарлауына дейін қазақ жерінде исламның дамуына кең жол ашылып, қожалар, ишандар исламды терең уағыздады. Қазақ қоғамында Ишан – деген халық арасында діни сауат ашу, оқу жұмыстарын белсенді жүргізуші, халыққа хақ дін ислам негіздері бойынша дұрыс ғибадат жасауды үйрететін, шариғатты меңгерген, бойына тариқатты сіңірген діни білімі зор адамға берілетін лауазым. «Ахун (парсы сөзі ахунд – 1.мұсылмандық діни лауазым; 2.баулушы ұстаз) – ХVIII ғ. Бастап қазақ даласында қолданылған діни лауазым. Орта Азияны билеген Бұхар хандығы тұсында ислам ғұламаларының ең жоғарғы лауазымы. 1860ж. Л.Толстойдың қабылдауында болған қазақ мүфтиі Уəйіс ғұламаның екінші лауазымы болды».  Қазір Ахунның орнына бас Мүфтиден кейінге наиб мүфти лауазымы енгізілген. Ислам дініндегі Ахун Мүфтиден кейінгі атақ, лауазым аты. Мүфтидің шариғат бойынша айтқан шешімі Ахунның келісімінсіз жүзеге асырылмаған. Ахун лауазымы дінді терең меңгерген діни қайраткерлерге ғана берілген.

Сонымен қатар қазақ жері бағзыдан ишандар мен қариларға, ахундар мен модаларға кенде емес. Олар замандарында халықтың жүрек көзін ашып, жас ұрпақ пен тұтас жұртты сауаттылыққа, адамгершілікке үйретті. Өздері салдырған мешіттерінде балалар оқытты. Сөйтіп халықтың рухани бай болуына жан аямай атсалысты. Ұлттың ұстаздары атанды.

Қазақ жерінде дін қызметкерлеріне  ишандар, ахундар мен қожа, молдаларға көп қысым көрсетілді.

Бұдан əрі дінге зорлық көрсету патша саясатына, қазақ жерін ішкерілей отарлауға кедергі келтіретінін сезгендіктен олар исламға сенушілерге жалпылама шектеу қоймағандықтан «ХІХ ғ. 60 ж. Түркістанда 20-ға жуық мешіт, 2 медресе болған. 1917ж. қазан төңкерісіне дейін Ақтөбеде 200-дей, Жетісуда 269, Бөкей хандығында 78, Əулиеатада 15 мешіт» жұмыс істеді. Бұл кездері Қазақстанның түгелге жуық жерінде діни білім беріліп, медреселер  жұмыс жасады. «1788ж. құрылған Орынбор мүфтилігінде 114 мешіт, медресе болса, ХІХғ. Оңтүстік Қазақстанда Бабата, Бөкей орасында Орда, Аякөз медресесі, Оралда Мұтығия; ХХғ.Іж.Жетісуда Мамания, Қызылордада Қалжан Ахун, Таразда Əбдіқадыр медреселері қазақ топырағындағы ислам мəдени ошақтары»  патша үкіметі кезінде жұмыс істеген, бұл мешіт медреселер көбі Қазан төңкерісінен соң қиратылды. Тіпті ат қамайтын, қой қамайтын қораларға айналдырды.

Бəймен Ахун Тілемісұлы 1846 ж. Қызылорда облысы Сырдария губерниясында туылған, діни қайраткер, Троицкідегі «Расулия» медресесінде, Уфада оқып, «ахун» дəрежесін алған. Сол өңірде ауқатты аса білімді, діндар оқымысты Кіребай қажы 1890 ж. Сыр бойына өзі салдырған мешітіне «Расулия» медресе хазіретінен мешітке мұғалім жіберуін өтінгенде, ол Бəймен Ахунды жібереді. Кіребай өз баласы Ғұбайдулланы Уфада оқытқан. Бəймен Ахун мешітте мұғалім бола жүріп балалардың ғана емес, халық санасына Құдай Тағалаға деген сенімнің күшейіп, жеке адамды адалдыққа тəрбиелеуі, ақыл парасаттылығы, оның халық арасындағы беделін арттырды. Ол шəкірттерін Ресей медреселеріне жіберіп отырған. Қызылордадағы Сырдария губерн, Сұлу Төбе болыстығында 1861 ж. туылған, Ахмет ишан Оразайұлы алғаш білімін əкесі ашқан мектепте алып, Бұхарада діни медресе бітіріп, медицина саласында білімін жалғастырып, бітірген соң туған ауылына келіп халықты емдеумен айналысатын емхана ашқан. Ол қиын операциялар жасап, халық құрметіне бөленіп, өз білгендерін шəкірттеріне үйретіп, халыққа діни білім берумен қатар медициналық білім де үйреткен. Халық оның дарынды дəрігер, діни оқымысты ретінде бағалап, дүние салған соң оған арнап кесене салдырған. Осындай тұлғалардың бірі Қалжан Ахун (1862-1916), Қалмұхаммед Бөлекбайұлы Хиуа хандығында дүниеге келген, руы кіші жүз. Қалжан Ахунның əкесі Бөлекбай жас кезінде өңді, батыр кісі болған, өзіне айттырған қызға үйленуден бас тартып, сол өңір сұлтанының қызына ғашық болып, сол қызды осы күнгі Ақтөбе өңірінен көрші ауылдардан тез табылатынын біліп, алыс Хорезмге алып қашқан. Сөйтіп, сол кездегі Хиуаның Үргеніш қаласында Қалмұхаммед туылған. Білегіндегі қалына байланысты ол Қалжан аталып кеткен, оның əкесі сол өлкенің лауазымды адамдарымен тіл табысып, ауқатты тұрмыс кешіп, Бек дəрежесіне жеткен. Ал, кейбір деректерде Қалжан ахун Қарақалпақстанда туылған делінеді. Қалжан 1890ж. Бұхарадағы Көкелташ медресесінің Фикһ ілімі, ислам заң негіздері факультетін бітіріп, Бұхара, Хиуа, Хорезм жерлерінде дін саласында 10 жыл оқып, араб, парсы, шағатай, тəжік тілдерін білген, «Ахун» лауазымын алған ақын, діни ағартушы. Қалжанның немересі Шəмсияның айтуынша, Қалжан ахун өз шығармаларында ІХ-Хғғ. өмір сүрген түркі ойшылдары мен астрономия, медицина, ботаника, геодезия саласындағы əл Ферғани, əл Хорезми, Бируни, М.Қашқари, Джамшед əл Ками, Руми, Ұлықбек т.б. есімдері аталып, жаратылыстану т.б. ғылым саласы жөніндегі философиялық ойлары мен өзі жұмыс істеген кітапханалар жөнінен деректер, түсініктемелер беретіні жөнінде айтады.

Қалжан ахун мен оның ұрпақтары репрессияға ұшырағанда оның еңбектері жойылған. Қалжан ахун күллі данышпандардың еңбектерін зерттей келе «Жарық Сəуле - Шығыстан» деген ойды өз шығармаларында үнемі насихаттаған. Ол орта ғасыр ойшылдар еңбектеріне қызығушылық танытып, көп оқыған. Қалжан ахун Қызылорданың Тереңөзек өңіріне исламды таратып, діни білімдерді оқытуға келіп, мешітте имам бола жүріп 1902 ж. медресе ашып, балаларды ғана емес, халық арасында исламның таралуына үлкен үлес қосқан, ислам дінін аса терең меңгерген дарынды ұстаз болумен бірге өз шəкірттері ішіндегі үздіктерін Ресей, Бұхара т.б. жерлерге оқуға жіберіп отырған. Қалжан ахун медресеге даярлаған шəкірттердің бірі Тұрмағамбет Ізтілеуов «Шаһнамені» қазақ тіліне аударған. Қалжан ахун халық арасында ислам мəдениетін таратуға зор үлес қосып, діни ағартушылық қызмет атқарған көрнекті діни қайраткер, ағартушы-ұстаз, діни ғалым бейнесі келер уақыт арнасында да халық жадында сақталады.

Қазақ жерінде діни қайраткерлер ислам құндылықтарын дамытып, елдің діни идеологиялық қызметін жоғары дəрежеде атқаруға үлкен үлес қоса отырып, қазақ ишандары халық арасында қарапайым түсінікті тілмен бір сенімдегі ұлт адамының күнделікті тұрмыстіршілікте ұлттық құндылықтармен астасқан исламның хақ дін екенін əр адамның жүрегіне жеткізіп, үлкен идеологиялық қызмет атқарған.

Әуезов ауданы «Ақсай» мешітінің бас имамы

Бақтияр Қасымалиев