КСРО-дан КЕЙІНГІ ОРТА АЗИЯДАҒЫ ДІНИ ЖАҒДАЙ НЕМЕСЕ САЛАФИЛІКТІҢ ПАЙДА БОЛУЫНДАҒЫ АЛҒЫШАРТТАР

Тәуелсіздіктен кейінгі Орта Азия мемлекеттеріндегі мұсылман қоғамы, орыс колониализмінен бұрынғы ұлттық және рухани байлықтарына бет бұруын ең маңызды басымдылықтың бірі ретінде түсінді. Исламды шынайы тұрғыда ұстану және оны жаңғыртуы материалдық дамуын рухани дамуымен жүзеге асыруға тырысты.

Бір ғасырға жақын уақытта ескіруге жақын қалған иман жауһарын Исламның сенім, ғибадат және ахлақ құндылықтарымен жандандыру жолын таңдады. Алайда ата-бабаларынан мұра болып қалған Ислам өркениетін дамытып өмір сүру жолында кедергі келтіретін бірқатар проблемаларға тап болды. Исламофобия және зиянды діни-философиялық немесе идеологиялық ағымдар олардың ең маңызды және қауіпті жақтарын құрады. Елдердегі әлеуметтік және мәдени проблемалар, экономикалық қиыншылықтар, рухани және материалдық, дәстүрлілік және жаңашылдық, діндарлық пен атеистік, зайырлылық пен шариғатшылық арасындағы күрес қоғамның бөлінуіне, өздеріне жақтастарын көбейту жолында болған діни қоғам мен жамағаттарға бөлінуіне әсер етті. Діни құндылықтарды өз болмыстарын және идеологияларын дамыту мен жаю жолында қолдану арқылы мұсылман қоғамның сенім, ғибадат және ахлақ негіздерін бұзған, қате жорамалдаған экстремистік және радикалды діни ұйымдар, халықтың бейхабарлығын және діни оппозиция жағдайын, сонымен қатар мемлекеттің зайырлы жүйесін пайдалану арқылы өз мақсаттарына қол жеткізуге тырысты.

Тәуелсіздігіне қол жеткізген Орта Азия қоғамы, тәуелсіздіктен бұрынғы кезеңнен өздерінің жүзжылдар бойы отарланған өмірінде де КСРО үкіметі кезеңіндегі отаршылдық саясаты кезінде дәстүрін, әдет-ғұрпын және діни-мәдени құндылықтарын жандандыруға тырысты. Бүгінгі таңда және болашақта олар үшін дін ата-бабаларының әдет-ғұрыптарын, дәстүрін жаңғырту, түбі бір, діні мен ділі бір халықтармен тарихи байланыстарының болғанын дәлелдеу мақсаты болғанымен қатар, кейбір жақын-ұзақ туыс халықтармен де этникалық тұрғыдан бөлек және бірге өмір сүру факторы болып саналады. КСРО кезеңіндегі мұсылмандар арасындағы діни тіршілік Ислам әлемі елдері тарапынан мұқият және қызығушылықпен бақыланды. Түркия бастаған Сауд Арабиясы, Иордания, Пәкістан, Мысыр, Иран және басқа да мұсылман елдер, Кавказ және Орта Азия мұсылман қоғамына көмек қолын созды. Алайда олардың арасында Иран мен көршісі бұл аймақтағы елдердің қол қойған сауда келісім-шарттарымен дін жағынан қолдау көрсету шеңберінен шығып кетпегендігін мойындау керек. Бұл елдерден көрсетілген мақсатпен көптеген дін мамандары келді және аз уақыт ішінде Орта Азияның көптеген қалаларына жайылды. Олар араб тілі мен Ислам дінінің негіздері мен шариғат құқықтары саласында білім берді, осылайша жергілікті халықтың діни білімінің сапасын көтеруді өздерінің негізгі мақсаты ретінде санады.

Бастапқыда барлығының іс-әрекеттері, хайыр-хасанат, Құдай жолында жақсы және үлгі болатындай ізгі амалдар жасалса, уақыт өте келе олардың кейбіреулерінің жұмыстарымен елдің саясаты мен экономикасына, қоғам қауіпсіздігіне нұқсан келтіретін тұстары да көріне бастады. Ол кезеңдегі шетелдік дін насихаттаушы топтардың іс-әрекеттерінің мақсаттары құзырлы органдардың, әсерісе құқық қорғау органдары мен қауіпсіздік мекемелердің, саясатшылар мен ғалымдардың, тиісті мамандар мен уәкілетті органдардың назарынан тыс қалмады. Басқа Азия елдерімен сауда-саттық, саяси және мәдени байланыстардың құрылуы араб-мұсылман дағуатшыларының Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы (ТМД) елдерінде көбеюі және іс-әрекеттерінің одан әрі нығаюы, бүгінгі таңда діни-мистикалық ілімдердің, әсіресе Ислам фундаментализм идеясының таралуына әсер етті. Өздерін діннің (Исламның) негізгі құндылықтарын үйреткен адамдар ретінде көрсеткен бұл дағуатшылардың кейбіреулері Исламның догмат-фанатик ағымдарының бірі саналған Уахабилікке (Салафилік), шейх-муридтерге және басқа діни қауымдастықтарға (жамағаттарға-ағымдарға) тәуелді болғандары айдан анық болды. Жиналған мәліметтер құқық қорғау органдары мен қауіпсіздік мекемелерінің белсенді жұмыстарының нәтижесіне негіз ретінде көрсетілді; шындығына келер болсақ, аталған кезеңде ғылыми тұрғыда сараптама және қорытынды жасайтын мамандардың жетіспеушілігі, қай діннің аясында болса да пайда болған жанданумен өзгерулер көбінесе дұрыс сараптама жасалмауына себеп болды.

Жоғарыда көрсетілген процестерден өтіп 1990-жылдарға келгенде, жалпы айтқанда Орта Азия, соның ішінде Қазақстанда Ислам діні негізінде пайда болған бірнеше оқиға мен қозғалыстар, Ислам фундаментализмі және экстремизмі жанамасында құралып дамығанын ешкім айта алмады. ТМД елдері мұсылмандардың өмір сүрген жерлерінің арасында Тәжікстан, Шешенстан мен Дағыстан басқалармен салыстырғанда діндарлығы және елдеріндегі діни-саяси жағдайдың тұрақсыз болуымен танылды. Сонымен қатар, кейбір мұсылман болған Орта Азия мемлекеттерінде, әсіресе мұсылман елдерінде пайда болған оқиғалар, қазір және келешекте, Исламда фундаменталды ағымдардың жайылуы мүмкін деген пікірдің практикалық тұрғыда жүзеге асуының негізі болды. КСРО үкіметі құлап, жоқ болғаннан кейін Орта Азия елдерінде, әсіресе Қазақстанда діни жағдай, сонымен қатар Ислам дінінің жандануы әрқайсысының назарын өздеріне аудартты. Мұнда, еш күмәнсіз, аймақтағы елдерде пайда болған әлеуметтік және экономикалық оқиғалар, саяси және моральдық-психологиялық себептердің маңызды ролі болғандығы да ақиқат. Мінеки, осылардың барлығы жақын бір уақытта тәуелсіздігіне қол жеткізген Орта Азия мемлекеттеріндегі мұсылмандар арасында саяси Ислам пікірлерінің жайылуына себеп болды.

Алдабаев Алибек 

Алатау ауданы

"Дархан" мешітінің наиб имамы